5 WRZEŚNIA W HISTORII

5 września w Polsce:

• W 1103 r. uposażony został klasztor benedyktynów w Mogilnie (woj. kujawsko-pomorskie).
• W 1655 r. podczas Potopu szwedzkiego, wojska szwedzkie zdobyły Sochaczew (woj. mazowieckie).
• W 1793 r. odbyło się obrączkowe zaćmienie Słońca, które widoczne było w północnej Polsce.
• W 1876 r. ur się Łukasz Siemiątkowski, działacz Organizacji Bojowej PPS, Powstanie Warszawski, zabity w 1944 r. w niemieckim obozie KL Majdanek.

• W 1897 r. ur. się Kazimierz Iranek-Osmecki ps. „Pstrąg”, żołnierz Legionów, Wojska Polskiego, Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, Armii Krajowej, Powstaniec Warszawski, zmarł w 1984 r. w Londynie (Wielka Brytania).
• W 1902 r. ur. się Antoni Brochwicz-Lewiński, żołnierz POW, zicer Wojska Polskiego, generał brygady Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, zmarł w 1990 r.
• W 1914 r. Józef Piłsudski utworzył Polską Organizację Narodową w Kielcach (woj. świętokrzyskie).
• W 1921 r. ur. się Elżbieta Szczodrowska, rzeźbiarka.
• W 1922 r. odbyła się premiera filmu niemego pt. Zazdrość w reżyserii Wiktora Biegańskiego.
• W 1924 r. ukraiński student Tezil Olszewski dokonał nieudanego zamachu na prezydenta RP Stanisława Wojciechowskiego we Lwowie (Kresy Wschodnie).
• W 1926 r. na starym stadionie Wisły Kraków (woj. małopolskie) rozegrany został finał pierwszej w historii i jedynej w okresie międzywojennym edycji piłkarskiego Pucharu Polski, w którym gospodarze pokonali Spartę Lwów 2:1.
• W 1932 r. została uruchomiona Elektrociepłownia Kalisz-Piwonice (woj. wielkopolskie).
• W 1939 r. pod Serockiem (woj. kujawsko-pomorskie) Niemcy rozstrzelali kilkudziesięciu wziętych do niewoli żołnierzy Armii „Pomorze”.
• W 1939 r. po zajęciu przez Niemców Bydgoszczy (woj. kujawsko-pomorskie) rozpoczęły się represje wobec ludności cywilnej, będące odwetem za zdławienie niemieckiej akcji dywersyjnej w dniach 3-4 września.
• W 1939 r. niemieccy żołnierze zamordowali ok. 50 Żydów w Krasnosielcu (woj. mazowieckie).
• W 1944 r. w 36. dniu Powstania Warszawskiego, oddziały powstańcze wyczały się z Elektrowni przy ul. Tamka na Powiślu. Niemcy wymordowali powstańców kompanii porucznika „Poboga”.

• W 1946 r. Najwyższy Trybunał Narodowy w Krakowie (woj. małopolskie) skazał na karę śmierci Austriaka Amona Götha, jednego z największych zbrodniarzy nazistowskich, m.in. komendanta obozu koncentracyjnego KL Plaszow oraz likwidatora gett żydowskich w Krakowie i Tarnowie (woj. małopolskie).
• W 1948 r. otwarte zostało Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku (woj. warmińsko-mazurskie).
• W 1952 r. ur. się Edward Mizikowski, dziennikarz, poeta, działacz opozycji antykomunistycznej, zmarł w 2017 r.
• W 1953 r. odbyła się premiera komedii filmowej pt. Sprawa do załatwienia w reżyserii Jana Rybkowskiego.
• W 1959 r. ur. się Waldemar Pawlak, polityk, komunista, członek ZSL. W 1992 r. desygnowany na premiera II RP podczas tzw. Nocnej Zmiany.
• W 1959 r. w Chorzowie (woj. śląskie) otwarty został największy w kraju park tematyczny – śląskie Wesołe Miasteczko (obecnie Legendia).
• W 1969 r. odsłonięty został Pomnik Walki i Męczeństwa Ziemi Bydgoskiej w Bydgoszczy (woj. kujawsko-pomorskie).
• W 1975 r. władze PRL wydały tzw. Kodeks ucznia.
• W 1976 r. Janusz Kowalski wygrał 33. Tour de Pologne.
• W 1977 r. odbyła się premiera filmu pt. Milioner w reżyserii Sylwestra Szyszki.
• W 1980 r. odbyła się premiera komedii filmowej pt. Grzeszny żywot Franciszka Buły w reżyserii Janusza Kidawy.
• W 1980 r. zwołane w trybie nadzwyczajnym VI Plenum komunistycznej KC PZPR zwolniło Edwarda Gierka ze stanowiska I sekretarza partii „ze względu na zły stan zdrowia”.

• W 1981 r. w Gdańsku (woj. pomorskie) rozpoczął się I Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ „Solidarność”.
• W 1983 r. odbyła się premiera filmu psychologicznego pt. Pensja pani Latter w reżyserii Stanisława Różewicza.
• W 1986 r. odbyła się premiera filmu psychologicznego pt. Jezioro Bodeńskie w reżyserii Janusza Zaorskiego.
• W 1990 r. Komisja Krajowa NSZZ „Solidarność” odebrała Gazecie Wyborczej prawo do posługiwania się symbolem „Solidarności” na stronie tytułowej.
• W 1991 r. Polska i Litwa wznowiły stosunki dyplomatyczne.
• W 1992 r. dokonany został oblot szybowca Klasy Światowej PW-5 Smyk.
• W 1993 r. 11 wozów strawił pożar w zajezdni tramwajowej w Grudziądzu (woj. kujawsko-pomorskie).
• W 1994 r. wystartowała TVP Regionalna.
• W 2004 r. w Parku Południowym we Wrocławiu (woj. dolnośląskie) odsłonięty został pomnik Fryderyka Chopina.
• W 2007 r. zjechał z linii montażowej milionowy egzemplarz Fiata Panda w fabryce w Tychach (woj. śląskie).
• W 2008 r. Sejm III RP przyjął ustawę o utworzeniu zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie (woj. zachodniopomorskie).

5 września na świecie:

• W 322 p.n.e. wojska macedońskie pokonały wojska ateńskie w bitwie pod Krannon (Grecja).
• W 1187 r. ur. się Ludwik VIII Lew, król Francji.
• W 1319 r. ur. się Piotr IV, król Aragonii.

• W 1494 r. Portugalia ratyfikowała tzw. traktat z Tordesillas dotyczący podziału stref wpływów w Nowym Świecie między nią a Hiszpanią.
• W 1567 r. ur. się Masamune Date, japoński samuraj.
• W 1580 r. podczas I wojny polsko-węgierskiej, wojska polsko-węgierskie zdobyły Wielkie Łuki (Rosja). W trakcie rabowania palącej się twierdzy doszło do eksplozji prochowni, zginęło 200 Polaków i Węgrów oraz większość załogi moskiewskiej.
• W 1638 r. ur. się Ludwik XIV, król Francji.
• W 1651 r. podczas Powstania Chmielnickiego, koło Trypola (Ukraina) chorągwie dowodzone przez hetmana Marcina Kalinowskiego wciągnęły w zasadzkę i doszczętnie wybiły 3 tys. Kozaków z grupy Wasyla Zołotarenki.
• W 1666 r. zakończył się wielki pożar Londynu (Wielka Brytania).
• W 1697 r. flota francuska pokonała angielską w bitwie w Zatoce Hudsona (Kanada).
• W 1698 r. car Rosji Piotr I Wielki wprowadził podatek od posiadania brody.
• W 1699 r. Louis Phélypeaux został kanclerzem Francji.
• W 1722 r. ur. się Fryderyk Krystian Wettyn, elektor Saksonii.
• W 1723 r. cesarz Niemiec Karol VI Habsburg został koronowany na króla Czech.
• W 1735 r. ur. się Johann Christian Bach, niemiecki kompozytor.
• W 1735 r. w Wiedniu (Austria) podpisane zostały preliminaria pokojowe pomiędzy Francją a Austrią.
• W 1771 r. ur. się Karol Ludwik Habsburg, arcyksiążę austriacki, książę cieszyński, dowódca wojskowy.
• W 1774 r. w Filadelfii w Pensylwanii (USA) zebrał się I Kongres Kontynentalny.
• W 1781 r. podczas wojny o niepodległość USA, flota francuska pokonała brytyjską w bitwie w Zatoce Chesapeake (USA).

• W 1793 r. odbyło się obrączkowe zaćmienie Słońca widoczne nad Islandią, Danią, Polską, Ukrainą, Turcją, Azerbejdżanem, Iranem, Afganistanem, Pakistanem i Indiami.
• W 1798 r. podczas Rewolucji irlandzkiej, zwycięstwo odniosły wojska irlandzko-francuskie nad brytyjskimi w bitwie pod Colloney.
• W 1807 r. skapitulowała Kopenhaga (Dania) i przejęciem floty duńskiej przez brytyjską Royal Navy zakończyła się kombinowana brytyjska operacja morsko-lądowa, połączona z bombardowaniem miasta.
• W 1812 r. bitwą pod Borodino (Rosja) rozpoczęła się inwazja Rosji przez francuza Napoleona Bonaparte.
• W 1816 r. król Francji Ludwik XVIII rozwiązał Izbę Deputowanych, co zicjalnie zakończyło tzw. „biały terror” skierowany wobec osób podejrzanych o sympatie rewolucyjne lub bonapartystowskie.
• W 1827 r. ur. się Gzfredo Mameli, włoski patriota, prozaik, poeta, autor słów do hymnu Włoch.
• W 1829 r. ur. się Josef Václav Frič, czeski poeta, prozaik, dziennikarz, polityk, działacz odrodzenia narodowego.
• W 1838 r. otwarte zostało Centraal Museum w Utrechcie (Holandia).
• W 1840 r. w teatrze La Scala w Mediolanie (Włochy) odbyła się premiera opery komicznej pt. Dzień panowania autorstwa Giuseppe Verdiego.
• W 1847 r. ur. się Jesse James, amerykański bandyta, rewolwerowiec.
• W 1847 r. Kitsos Dzawelas został premierem Grecji.
• W 1860 r. ur. się Karol Stefan Habsburg, austriacki arcyksiążę, admirał.
• W 1862 r. podczas wojny z Dakotami w USA, zwycięstwo odniosły wojska amerykańskich w bitwie pod Whitestone Hill.
• W 1869 r. ur. się Karolina Maria Toskańska, arcyksiężniczka austriacka.

• W 1869 r. rozpoczęła się budowa zamku Neuschwanstein w Bawarii (Niemcy).
• W 1879 r. Claude Monet namalował portret pt. Camille na łożu śmierci, przedstawiający jego umierającą na raka żonę.
• W 1891 r. w Zagrzebiu (Chorwacja) uruchomiona została pierwsza linia tramwaju konnego.
• W 1895 r. papież Leon XIII ogłosił encyklikę Adiutricem.
• W 1901 r. na ulice Sztokholmu (Szwecja) wyjechały pierwsze tramwaje elektryczne.
• W 1905 r. w Portsmouth w stanie New Hampshire (USA) podpisany został traktat pokojowy kończący wojnę rosyjsko-japońską.
• W 1914 r. podczas I w.ś. niemiecki SM U-21 zatopił należący do angielskiej Royal Navy lekki krążownik HMS „Pathfinder”. Było to pierwsze w historii zatopienie wrogiej jednostki za pomocą torpedy wystrzelonej z okrętu podwodnego.
• W 1914 r. podczas I w.ś. rozpoczęła się I bitwa nad Marną (Francja).
• W 1915 r. rozpoczęła się konferencja europejskich socjalistów tzw. Konferencja w Zimmerwaldzie (Szwajcaria).
• W 1916 r. podczas I w.ś. rozpoczęła się bitwa pod Dobriczem (Rumunia) pomiędzy armią bułgarską a połączonymi wojskami rumuńsko-rosyjskimi.
• W 1916 r. odbyła się premiera amerykańskiego filmu niemego pt. Nietolerancja w reżyserii Davida W. Griffitha.
• W 1917 r. podczas I w.ś. niemiecki okręt podwodny SM U-88 zatonął z nieznanych przyczyn niedaleko wybrzeży Holandii, zginęła cała, 43-osobowa załoga.

• W 1918 r. w reakcji na nieudany zamach na bolszewika Włodzimierza Lenina 30 sierpnia i równoległy, udany zamach w Piotrogrodzie (ZSRR) na przewodniczącego tamtejszego Czeka Moisieja Urickiego, Rada Komisarzy Ludowych RFSRR wydała 4 i 5 września dekrety wprowadzające formalnie tzw. „czerwony terror” i udzielejące Czeka nieograniczonych pełnomocnictw w tym zakresie.
• W 1921 r. ur. się Królowa Farida (Safinaz Hanim Zulfikar), królowa Egiptu.
• W 1928 r. Kosta Kotta został premierem Albanii.
• W 1931 r. Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej w Hadze (Holandia) odrzucił projekt unii celnej między Niemcami a Austrią.
• W 1936 r. Beryl Markham jako pierwsza kobieta przeleciała samotnie samolotem nad Oceanem Atlantyckim w trudniejszym kierunku zachodnim.
• W 1938 r. w Santiago de Chile (Chile) doszło do nieudanej próby zamachu stanu podjętej przez członków Narodowosocjalistycznego Ruchu Chile.
• W 1939 r. Liwini dokonali oblotu prototypu samolotu rozpoznawczo-bombowego ANBO-VIII.
• W 1939 r. Jan Smuts został po raz drugi premierem Związku Południowej Afryki.
• W 1939 r. USA ogłosiły neutralność w II wojnie światowej.
• W 1942 r. podczas II w.ś. taktycznym zwycięstwem aliantów zakończyła się bitwa pod Alam Halfa (Afryka).
• W 1944 r. Štefan Tiso został premierem Słowacji.
• W 1944 r. w Londynie (Wielka Brytania) rządy emigracyjne Belgii, Holandii i Luksemburga zawarły traktat powołujący Unię Celną Krajów Beneluxu.
• W 1944 r. podczas II w.ś. sowiecka ZSRR wypowiedziała wojnę Bułgarii.
• W 1945 r. Amerykanie dokonali oblotu wojskowego samolotu transportowego Douglas C-74 Globemaster.

• W 1945 r. szyfrant sowieckiej ambasady w Ottawie (Kanada) Igor Guzenko opuścił służbę i przekazał Kanadyjczykom 109 dokumentów dotyczących działalności szpiegowskiej GRU w Kanadzie i USA, między innymi na temat wykradania tajemnic nuklearnych i metod osadzania tak zwanych uśpionych szpiegów.
• W 1945 r. wojska brytyjskie wkroczyły do Singapuru.
• W 1946 r. ur. się Freddie Mercury, brytyjski muzyk, wokalista, autor tekstów, członek zespołu Queen, zmarł w 1991 r.
• W 1948 r. Robert Schuman po raz drugi został mianowany premierem Francji, jednak nie zdołał utworzyć rządu.
• W 1948 r. założony został rumuński klub piłkarski FC Universitatea Krajowa.
• W 1950 r. na wyspie Honsiu (Japonia) utworzony został Park Narodowy Bandai-Asahi.
• W 1957 r. podczas rewolucji kubańskiej doszło do buntu w bazie morskiej Cienfuegos (Kuba). W trakcie walk zginęło ok. 200 marynarzy, 600 cywilów i 100 żołnierzy wojsk rządowych.
• W 1960 r. pierwszy premier Demokratycznej Republiki Konga Patrice Lumumba został usunięty ze stanowiska przez prezydenta Josepha Kasavubu.
• W 1960 r. Kazimierz Paździor zdobył złoty medal w bokserskiej wadze lekkiej podczas XVII Letnich Igrzysk Olimpijskich w Rzymie (Włochy).
• W 1961 r. prezydent USA John F. Kennedy zapowiedział wznowienie po 3 latach amerykańsko-sowieckiego moratorium testów broni atomowej.
• W 1961 r. w Belgradzie (Serbia) rozpoczęła się pierwsza konferencja Ruchu Państw Niezaangażowanych.
• W 1964 r. Amerykanie wystrzelili satelitę gezizyczną OGO 1.
• W 1970 r. podczas treningu przed wyścigiem o Grand Prix Włoch w wypadku zginął Austriak Jochen Rindt z zespołu Lotus, ówczesny lider klasyfikacji generalnej i późniejszy jedyny pośmiertny mistrz świata Formuły 1.

• W 1972 r. podczas XX Letnich Igrzysk Olimpijskich w Monachium (Niemcy) palestyńska organizacja terrorystyczna „Czarny Wrzesień” wzięła w wiosce olimpijskiej 9 izraelskich sportowców jako zakładników. W czasie ataku zginęli stawiający opór napastnikom trener zapasów Mosze Weinberg i sztangista Josef Romano.
• W 1976 r. prezydent Republiki Środkowoafrykańskiej Jean-Bédel Bokassa zdymisjonował rząd i powołał w jego miejsce Środkowoafrykańską Radę Rewolucyjną.
• W 1977 r. amerykańska NASA wystrzeliła sondę kosmiczną Voyager 1, obecnie najodleglejszy i ciągle działający obiekt wysłany w kosmos przez człowieka.
• W 1977 r. terroryści z Frakcji Czerwonej Armii (RAF) uprowadzili zachodnioniemieckiego biznesmena Hannsa Martina Schleyera, zabijając w trakcie akcji trzech policjantów.
• W 1978 r. papież Jan Paweł I udzielił audiencji metropolicie Leningradu i Nowogrodu (Rosja) Nikodemowi. W trakcie tego pierwszego od 500 lat zicjalnego spotkania wysokiego przedstawiciela rosyjskiej Cerkwi prawosławnej ze zwierzchnikiem Kościoła katolickiego, Nikodem nagle zasłabł i zmarł na rękach papieża.
• W 1978 r. w rezydencji amerykańskich prezydentów tzw. Camp David (USA) rozpoczęły się izraelsko-egipskie rozmowy pokojowe między premierem Menachemem Beginem a prezydentem Anwarem Sadatem. W rozmowach brał też udział prezydent USA Jimmy Carter.
• W 1980 r. otwarty został najdłuższy wówczas na świecie Tunel drogowy Świętego Gotarda (Szwajcaria).
• W 1983 r. zakończyła się amerykańska misja STS-8 wahadłowca Challenger.
• W 1984 r. zakończyła się pierwsza misja amerykańskiego wahadłowca Discovery.
• W 1986 r. na lotnisku w Karaczi (Pakistan) pakistańscy antyterroryści odbili uprowadzony przez członków Organizacji Abu Nidala samolot należący do Pan American World Airways Boeing 747 z 379 osobami na pokładzie. Z rąk terrorystów zginęło 20 pasażerów, a 120 zostało rannych.
• W 1987 r. podczas wojny czadyjsko-libijskiej, ponad 1000 osób zginęło podczas rajdu wojsk czadyjskich na bazę lotniczą Maaten al-Sarra (Libia).

• W 1989 r. rozpoczęła się sowiecka misja załogowa statku Sojuz TM-8 na stację orbitalną Mir.
• W 1991 r. Rada Najwyższa sowieckiej ZSRR przyjęła przedstawiony przez Michaiła Gorbaczowa plan funkcjonowania państwa w okresie przejściowym. Utworzono Radę Państwa ZSRR, składającą się z prezydentów republik i Gorbaczowa.
• W 1993 r. w stolicy Somalii Mogadiszu zginęło w zasadzce 7 nigeryjskich żołnierzy sił pokojowych ONZ, 6 zostało rannych, a 1 porwany.
• W 1995 r. Francja przeprowadziła pierwszą z serii kontrowersyjnych prób jądrowych na atolu Mururoa (Polinezja Francuska).
• W 1996 r. Ramzi Yousef i dwóch innych islamskich ekstremistów zostało uznanych przez sąd w Nowym Jorku (USA) winnymi planowania zamachów na 12 amerykańskich samolotów pasażerskich.
• W 1997 r. 12 izraelskich komandosów zginęło w zasadzce w południowo-zachodnim Libanie.
• W 1997 r. podczas sesji MKOl w Lozannie (Szwajcaria) wybrane zostały Ateny (Grecja) na organizatora XXIX Letnich Igrzysk Olimpijskich w 2004 roku.
• W 2000 r. Tuvalu zostało członkiem ONZ.
• W 2002 r. w ręce greckiej policji oddał się Dimitris Koufodinas, odpowiedzialny za operacje terrorystyczne przeprowadzane przez marksistowską Organizację Rewolucyjną 17 listopada.
• W 2004 r. odbyła się próba otrucia dioksyną kandydata opozycji w wyborach prezydenckich na Ukrainie Wiktora Juszczenki podczas pobytu na daczy zastępcy przewodniczącego Ukraińskiej Służby Bezpieczeństwa.
• W 2005 r. w Medan na Sumatrze (Indonezja) podczas próby startu rozbił się Boeing 737 należący do linii lotniczych Mandala Airlines, zginęło 100 spośród 117 osób na pokładzie oraz 44 mieszkańców miasta, a 26 zostało rannych.
• W 2005 r. 46 osób zginęło w pożarze Pałacu Kultury w Bani Suwajf (Egipt).
• W 2006 r. prezydent Rosji Władimir Putin przybył z pierwszą w historii wizytą na tym szczeblu do RPA.
• W 2006 r. rząd Pakistanu zawarł układ pokojowy ze starszyzną prowincji Waziristan.
• W 2008 r. Nikaragua uznała niepodległość Abchazji i Osetii Południowej.

• W 2010 r. w Mołdawii odbyło się uznane za nieważne z powodu zbyt niskiej frekwencji referendum w sprawie bezpośredniego wyboru prezydenta.
• W 2012 r. Dżantörö Satybałdijew został premierem Kirgistanu.
• W 2013 r. Oumar Tatam Ly został premierem Mali.
• W 2017 r. podczas wojny domowej w Syrii, wspierane przez Rosjan wojska rządowe przerwały po trzech latach oblężenie miasta Dajr az-Zaur przez bojowników z Państwa Islamskiego.