Komendant obozu przemawia do więźniów, 1933 r. (fot. Bundesarchiv)
22 marca 1933 roku w Dachau pod Monachium powstał pierwszy niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny. Co trzeci zamordowany był Polakiem. Wśród ziar było szczególnie wielu duchownych. Obywatele polscy, 41 tys. osób, stanowili najliczniejszą grupę narodową wśród więźniów. W ich gronie było 1780 księży, z których przynajmniej 868 poniosło śmierć. Na wielu przeprowadzano tu eksperymenty pseudomedyczne.
Cierpienia duchownych w tym hitlerowskim obozie długo pozostawały nieznane. Władze komunistyczne PRL zabroniły mówienia o martyrologii duchowieństwa polskiego w czasie wojny. Deportacje księży i zakonników do Dachau były częścią planu likwidacji polskiej inteligencji przez nazistowskie Niemcy.
HISTORIA KZ DACHAU 1933–1945
Po nominacji Adolfa Hitlera na kanclerza Rzeszy 30 stycznia 1933 r. narodowi socjaliści, stosując środki terroru, w ciągu kilku tygodni ustanowili w Trzeciej Rzeszy dyktaturę. Kluczową rolę w tym procesie odegrało prześladowanie i usuwanie opozycji. W celu przeprowadzenia masowych zatrzymań przeciwników politycznych na terenie całych Niemiec zaczęto tworzyć obozy koncentracyjne, również w Dachau. 22 marca 1933 r. do obozu, który powstał na terenie zamkniętej fabryki prochu i amunicji, dotarły pierwsze transporty więźniów.
Komendant obozu Theodor Eicke ogłosił w październiku 1933 r. regulamin obozowy, zawierający brutalne sankcje karne dla więźniów oraz przepisy służbowe dla wartowników SS (Schutzstaffel). Regulamin instytucjonalizował władzę SS nad więźniami, którą cechowały samowola i terror.
1934
Pod pretekstem zapobieżenia puczowi, do którego rzekomo przygotowywało się SA (Sturmabteilung) pod wodzą Röhma, Adolf Hitler zlecił SS eliminację wysokich rangą funkcjonariuszy SA oraz innych przeciwników politycznych. Dwadzieścia jeden egzekucji przeprowadzono w KZ Dachau. Rola SS w tej masakrze znacząco przyczyniła się do wzrostu znaczenia obozu.Inne obozy koncentracyjne, które dotąd były nadzorowane przez SA, zostały przejęte przez jednostki SS. Theodor Eicke, tymczasem mianowany szefem Inspektoratu Obozów Koncentracyjnych, zastosował model obozu w Dachau we wszystkich pozostałych kacetach.
1935
Adolf Hitler postanowił w 1935 r. wprowadzić na stałe system obozów koncentracyjnych do katalogu politycznych narzędzi terroru i nadal go rozbudowywać. Tym samym utorował drogę tyranii Gestapo (Tajnej Policji Państwowej) i SS pod wodzą Heinricha Himmlera oraz utrzymywaniu kraju w permanentnym stanie wyjątkowym.
1936
Wszystkie wcześniejsze obozy koncentracyjne – z wyjątkiem KZ Dachau – zostały rozwiązane, a w ich miejsce tworzono nowe i większe. Prócz przeciwników reżimu trafiało do nich coraz więcej osób z powodów ideologicznorasowych oraz „higieny społecznej„. Należały one do mniejszości seksualnych i etnicznych jak homoseksualiści, Sinti i Romowie. Ludzie, którzy wielokrotnie popełniali czyny karalne lub lub prowadzili niedopasowany do obowiązujących norm styl życia byli stygmatyzowani jako „kryminaliści„ i „elementy aspołeczne„ i zsyłani do obozów koncentracyjnych.
1937
W roku 1937 rozpoczęto rozbudowę obozu SS i budowę nowego obozu więźniarskiego, który był przewidziany na 6.000 osób. Prace budowlane wykonywali w najcięższych warunkach sami osadzeni. Rozporządzenie o „prewencyjnym zwalczaniu przestępczości przez policję„ z 1937 r. usystematyzowało sposób postępowania wobec osób „aspołecznych„ i „recydywistów„. Stanowiło też podstawę do masowych aresztowań, jakie miały miejsce w kolejnym roku w ramach akcji przeciwko uchylającym się od pracy dla Rzeszy (Aktion „Arbeitsscheu Reich„).
1938
Po zajęciu Austrii i Kraju Sudeckiego z terenów okupowanych napłynęły po raz pierwszy do KZ Dachau tysiące więźniów politycznych, Romów, Sinti oraz Żydów. Po antysemickich wystąpieniach zapoczątkowanych podczas „nocy kryształowej„ w listopadzie 1938 r. do obozu w Dachau trafiło prawie 11.000 mężczyzn żydowskiego pochodzenia. Esesmani szantażem i terrorem próbowali zmusić ich do zrzeczenia się majątku i emigracji.
1939
1 września 1939 r. wraz z napaścią przez niemiecki Wehrmacht na Polskę rozpoczęła się II wojna światowa. Pod koniec września SS czasowo opróżniło obóz więźniarski, aby na jego terenie przeprowadzić szkolenie dla dywizji „Totenkopf„. Ponad 5.000 więźniów przeniesiono do wiosny 1940 r. do obozów koncentracyjnych w Buchenwaldzie, Flossenbürgu i Mauthausen, przez co ich warunki więzienne i bytowe uległy znacznemu pogorszeniu.
1940
Od 1940 r. do KZ Dachau dostarczano coraz więcej więźniów z krajów okupowanych przez Wehrmacht. Latem 1940 r. liczba osadzonych wzrosła do około 10.000. Z początkiem wojny warunki bytowe więźniów uległy znacznemu pogorszeniu. Mordercze warunki pracy, niedostateczne zaopatrzenie i fatalne warunki higieniczne w obozie prowadziły do gwałtownego wzrostu śmiertelności.
1941
Po napaści na Związek Radziecki w czerwcu 1941 r. KZ Dachau wykorzystywano do przeprowadzania egzekucji na radzieckich jeńcach wojennych. Członkowie Armii Czerwonej, uznani przez Gestapo za intelektualistów, Żydów lub działaczy komunistycznych, byli rozstrzeliwani przez obozowych esesmanów. Masowe egzekucje odbywały się początkowo na dziedzińcu bunkra, który znajdował się na terenie obozu, następnie zostały przeniesione na strzelnicę Hebertshausen. SS zgładziło tam w latach 1941/42 ponad 4.000 radzieckich jeńców wojennych.
1942
W ramach „akcji eutanazji„ prowadzonej w 1942 r. przez reżim nazistowski esesmańscy lekarze „selekcjonowal„ w KZ Dachau chorych i niezdolnych do pracy więźniów. W tzw. transportach inwalidów wywieziono ponad 2.500 więźniów do ośrodka eutanazji Schloss Hartheimw Austrii. Personel ośrodka eliminował ich za pomocą gazu. Od 1942 r. esesmańscy lekarze przeprowadzali w KZ Dachau okrutne eksperymenty medyczne na więźniach.
1943
W lutym 1943 r. naczelne dowództwo Trzeciej Rzeszy proklamowało wojnę totalną. Mobilizacja wszystkich dostępnych zasobów do osiągnięcia „ostatecznego zwycięstwa„ dodatkowo zradykalizowała podjętą już w 1942 r. decyzję o zaangażowaniu na wielką skalę więźniów obozów koncentracyjnych jako robotników przymusowych w przemyśle, produkującym na potrzeby wojny. W pobliżu zakładów zbrojeniowych SS utworzyło liczne podobozy. Do końca wojny KZ Dachau dysponował siecią złożoną ze 140 podobozów, ulokowanych głównie w południowej Bawarii. Obóz macierzysty pełnił odtąd funkcję punktu zbornego i dystrybucyjnego, który zapewniał dopływ niewolniczych sił roboczych do podobozów.
1944
Od 1944 r. klęska Wehrmachtu rysowała się coraz wyraźniej. Armia Czerwona i zachodni alianci posuwali się w stronę granic Rzeszy. Do obozu macierzystego Dachau stale przybywały „transporty ewakuacyjne„ z obozów koncentracyjnych w pobliżu linii frontu, które SS likwidowało. Liczba więźniów KZ Dachau przekroczyła 30.000, obóz był dramatycznie przepełniony. Katastrzalne warunki bytowe doprowadziły do wybuchu epidemii tyfusu. W kompleksach podobozowych panowały mordercze warunki pracy i niewoli. Spośród około 41.500 ludzi, którzy w latach 1933-1945 stracili tu życie, ponad jedna trzecia zmarła w ostatnim półroczu wojny.
1945
Pod koniec kwietnia 1945 r. SS rozpoczęło ewakuację KZ Dachau, aby uniemożliwić aliantom wyzwolenie obozu. Z sieci podobozów oraz obozu macierzystego odesłano w kierunku Tyrolu co najmniej 25.000 więźniów. Część z nich zmuszono do forsownego marszu, pozostałych odtransportowano pociągami towarowymi. Wiele tysięcy więźniów nie przeżyło ewakuacji. 29 kwietnia 1945 r. jednostki armii amerykańskiej wyzwoliły KZ Dachau. Jeszcze tego samego dnia ocaleli utworzyli międzynarodowy komitet więźniów. Dla tysięcy więźniów ratunek przybył za późno – umierali z wycieńczenia, na skutek chorób i przebywania w kacecie.
SYSTEM PODOBOZÓW KZ DACHAU
W początkowych latach istnienia obozu Dachau zmuszanie więźniów do pracy służyło za szykanę i karę. Żydzi oraz więźniowie posądzeni o jakieś wykroczenie musieli wykonywać najcięższe prace w żwirowni. Od 1938 r. zaczęto celowo wykorzystywać siłę roboczą więźniów w projektach budowlanych SS oraz ich rozwijających się przedsiębiorstwach gospodarczych. Dla SS jednak ciężka praca fizyczna nadal była narzędziem karania i terroryzowania więźniów.
Po niepowodzeniu tzw. strategii blitzkriegu w Związku Radzieckim nazistowski reżim nastawił się na długoletnią wojnę. Wiosną 1942 r. zapadła decyzja o zaangażowaniu na wielką skalę więźniów obozów koncentracyjnych jako robotników przymusowych w przemyśle, produkującym na potrzeby wojny. W obozach koncentracyjnych powstawały warsztaty zbrojeniowe, przede wszystkim jednak zaczęto otwierać ich podobozy i tworzyć zewnętrzne komanda robocze w pobliżu zakładów zbrojeniowych. KZ Dachau dysponował rozległą siecią ponad 140 podobozów, przeważnie w południowej Bawarii. Więźniowie wykonywali prace przymusowe przede wszystkim w sektorze uzbrojenia lotniczego. SS odpłatnie „wynajmowało” więźniów jako siłę roboczą ważnym z wojennego punktu widzenia przedsiębiorstwom, które z kolei czerpały korzyści z ich pracy przymusowej. SS transportowało więźniów do miejsc pracy i przeważnie było odpowiedzialne za ich pilnowanie, wyżywienie i zakwaterowanie. Praca w fabrykach przyniosła wielu osadzonym poprawę warunków pozbawienia wolności i bytowych. Z kolei roboty na otwartym powietrzu, przeważnie w komandach budowlanych, były realizacją zasady „wyniszczenia przez pracę”. Duża liczba więźniów zmarła na skutek nieludzkich warunków pracy, niedostatecznych racji żywnościowych oraz agresji strażników. Trudno ustalić rzeczywistą liczbę ziar, niezdolni do dalszej pracy więźniowie byli odsyłani z powrotem do obozu macierzystego Dachau, a stamtąd przetransportowywani do obozów zagłady. KZ Dachau zaczął pełnić funkcję punktu zbornego i dystrybucyjnego, który zapewniał dopływ nowych niewolniczych sił roboczych, zastępujących niezdolnych już do pracy więźniów.
PODZIEMNE ZAKŁADY PRODUKCYJNE
W latach 1941-1942 nastąpiła w KZ Dachau kulminacja mordu i terroru. Głód i choroby, zwłaszcza epidemia tyfusu zimą 1942/43 r. jeszcze bardziej zaostrzyły panującą sytuację. Ponieważ na skutek alianckich nalotów w 1944 r. produkcja zbrojeniowa zaczęła ponosić straty, ministerstwo zbrojeń i amunicji zaplanowało wybudowanie wytrzymałych na bomby podziemnych zakładów produkcyjnych. Dlatego utworzono dwa największe kompleksy podobozowe KZ Dachau w Mühldorfie i Landsberg-Kauferingu. Do realizacji tego celu potrzebne były duże ilości siły roboczej. I to właśnie dlatego Adolf Hitler rozkazał latem 1944 r. deportować żydowskich więźniów z obozów koncentracyjnych Auschwitz, Kowna i Warszawy oraz z okupowanych od marca 1944 r. Węgier do obozów koncentracyjnych na terenie Rzeszy. W podobozach Mühldorf i Landsberg-Kaufering bardzo liczni żydowscy więźniowie musieli budować wielkie bunkry, które miały służyć do produkcji myśliwców. Na ponad 30.000 więźniów czekały tam mordercze warunki pracy i niewoli, których ponad jedna trzecia z nich nie przeżyła.
WSPOMNIENIA POLSKIEGO WIĘŹNIA
Jerzy Kowalewski – Więzień KZ Dachau: 1944–1945
Latem 1939 r., po zdaniu matury w Szwajcarii, Jerzy Kowalewski wrócił do swojego rodzinnego miasta Warszawy. Zgłosił się do armii, a później przyłączył do ruchu oporu. W kwietniu 1941 r. został aresztowany przez gestapo. Po roku więzienia na Pawiaku został deportowany do KZ Auschwitz, gdzie wykonywał prace przymusowe przy budowie zakładów Buna-Werke, należących do koncerny I.G. Farben. W maju 1942 r. esesmańscy lekarze zainfekowali go tyfusem. Przeżył i dwa miesiące później przeniesiono go do KZ Groß-Rosen. Tam pracował jako kamieniarz, elektryk oraz czyścibut w kantynie SS-führerów. W lutym 1944 r. został przekazany do KZ Dachau, gdzie w doświadczalnych zakładach ogrodniczych SS uprawiał rośliny. Uczestniczył w działaniach ruchu oporu polskich więźniów. Ponownie stał się ziarą okrutnych eksperymentów medycznych. Po wyzwoleniu obozu przez oddziały armii amerykańskiej 29 kwietnia 1945 r. i wielomiesięcznej rekonwalescencji Jerzy Kowalewski działał przed emigracją w 1947 r. do Argentyny, na rzecz polskiej armii we Włoszech i w Anglii. Na początku lat 50. wrócił do Warszawy. W komunistycznej Polsce, nie będąc członkiem partii, miał problemy z zarobieniem na utrzymanie. Jako ojciec dziecka z porażeniem dziecięcym angażował się zwłaszcza na rzecz dzieci, które były upośledzone na skutek doświadczeń przeprowadzanych na ich rodzicach w obozach koncentracyjnych.
źródło, licencja: Polonijna Agencja Informacyjna, http://pai.media.pl/historia_kultura_artykuly.php?id=693