Zygmunt III Waza urodził się 20 czerwcza 1566 r. w Gripsholm w Szwecji. Był synem króla szwedzkiego Jana III i Katarzyny Jagiellonki i ojcem trzech synów – Władysława IV, Jana II Kazimierza i Karola Ferdynanda.
Dzięki poparciu Jana Zamoyskiego został wybrany na króla Polski 19 sierpnia 1587 r. Ponieważ jednocześnie (22 VIII) królem obrano arcyksięcia Maksymiliana, Zygmunt Waza toczył z nim wojnę, która zakończyła się w 1588 r. zwycięstwem Jana Zamoyskiego pod Byczyną i układem bytomsko-będzińskim w 1589.
Zygmunt III był gorliwym katolikiem, zrażał do siebie zarówno protestanckich Szwedów, jak i polski obóz reformacyjny. Dążył do wzmocnienia władzy królewskiej i wprowadzenia absolutyzmu wg wzorów hiszpańskich. Podstawą jego polityki było współdziałanie z papiestwem i Habsburgami. W 1592 r. poślubił Annę, córkę arcyksięcia Karola, a po jej śmierci, w 1605 r. poślubił jej siostrę Konstancję.
Reklama
Jednak brak oparcia rządów Zygmunta III w społeczeństwie i otaczanie się niewielką grupą faworytów, doprowadziło do rozłamu i starć. Już w 1589 r. na sejmie pacyfikacyjnym przeprowadzono rehabilitację dawnych zwolenników arcyksięcia Maksymiliana, a król podjął tajne rokowania z Habsburgami, którym za cenę 400 tysięcy guldenów i pomoc w umocnieniu się na tronie szwedzkim był skłonny odstąpić tron polski.
Ujawnienie na sejmie 1592 r. planów królewskich doprowadziło do osłabienia autorytetu króla, nie wpłynęło jednak na zmianę jego polityki. Gwałtowna opozycja szlachecka, hamowana początkowo przez Zamoyskiego, znalazła ujście w rokoszu sandomierskim w latach 1606–09, ale mimo klęski rokoszan pod Guzowem w 1607 r. król musiał się wyrzec wszelkich prób wzmocnienia władzy oraz innych reform.
W 1596 r. popierana przez króla unia brzeska podporządkowała papieżowi Kościół prawosławny w Polsce. Niestety wywołało to jednak silne niezadowolenie znacznej części ludności prawosławnej. Przeciw unii wystapili zwłaszcza Kozacy, którzy już wcześniej na ograniczenie swych swobód w 1590 r. odpowiedzieli kozackimi powstaniami.
Po śmierci ojca, Zygmunt III objął w 1592 r. tron szwedzki i za cenę zatwierdzenia praw luteranizmu został koronowany na króla szwedzkiego. Regencję musiał powierzyć stryjowi, Karolowi Sudermańskiemu (Karol IX Sudermański).
W 1598 r. z pomocą Danii, Lubeki i Hiszpanii Zygmunt Waza podjął zbrojną wyprawę na Kalmar i Sztokholm. Po klęsce pod Linköping (5 X 1598) powrócił do Polski, a sejm szwedzki ogłosił w 1599 r. jego detronizację. W odpowiedzi Zygmunt III przyznał Polsce należącą do Szwecji północną Estonię, wskutek czego w 1600 r. wojska szwedzkie wkroczyły do Inflant. Wojna polsko-szwedzka trwała (z przerwami) ok. 30 lat.
Przerwane w 1611 r. działania podjął następnie w 1617 r. Gustaw II Adolf, które zakończyły się niekorzystnym dla Polski rozejmem w Starym Targu. Tocząc wojnę ze Szwecją, Zygmunt Waza poparł wyprawę Dymitra Samozwańca I na Moskwę w 1605 roku, a toczącą się tam wojnę domową postanowił wykorzystać dla próby zbrojnego podporządkowania Rosji.
W latach 1609–11 wojska polsko-litewskie oblegały Smoleńsk, a hetman Stanisław Żółkiewski rozbił w 1610 r. pod Kłuszynem armię rosyjską i opanował Moskwę. Plan osadzenia w tym czasie na tronie moskiewskim królewicza Władysława nie udał się, m.in. z powodu dążenia samego Zygmunta III do objęcia tego tronu, co było dla Rosjan nie do przyjęcia. W 1612 r. wojska polskie zostały oblęzone na Kremlu i zmuszone do kapitulacji, w ten sposób królewicza polskiego zdetronizowano.
Kolejną nieudaną wyprawę interwencyjną w latach 1617–18 zakończono rozejmem w Deulinie w 1618 r. Zawarcie w 1613 r. przez Zygmunta III przymierza polsko-austriackiego, zapewniło obu stronom wolność zaciągów wojskowych i umożliwiło w okresie powstania czeskiego (1618–20) wysłanie na służbę Habsburgów oddziałów lisowczyków, co przyczyniło się do zerwania stosunków z Turcją. W 1620 r. wyprawa Żółkiewskiego na Mołdawię spotkała się z odwetem tureckim i wojska polskie poniosły klęskę pod Cecorą. W 1621 r. wyprawa turecka pod Chocim zakończyła się sukcesem strony polskiej i podpisaniem pokoju polsko-tureckiego (1621), który ustalał granicę na Dniestrze.
Mimo zwycięstw i zdobyczy terytorialnych szlachta była niechętna królowi i jego polityce, w której coraz częściej występowała dezorganizacja aparatu państwowego. W tym czasie na Rusi Czerwonej toczyły się wojny między magnatami, nie opłacane wojska najemne ogłaszały konfederacje i grabiły kraj. Największy kryzys wystąpił w okresie najazdu szwedzkiego na Prusy, którego nie udało się powstrzymać, nie odzyskano też strat w Inflantach.
Okres rządów Zygmunta Wazy w czasie gdy przeniósł swą rezydencję do Warszawy, zaznaczył się rozkwitem sztuki, a zwłaszcza muzyki. Mecenat króla odegrał ważną rolę w okresie manieryzmu i wczesnego baroku.
Sam król uprawiał złotnictwo, malarstwo, muzykę. W czasie panowaniaa ztrudniał m.in. architekta S. Gucciego, G. Trevana, portrecistę M. Kobera, T. Dolabellę, K. Boguszewskiego, P.C. Soutmana, gdańskich złotników i zegarmistrzów. Ponadto stworzył galerię obrazów i powiększył kolekcję arrasów wawelskich. W Waraszawie dokonał przebudowy Zamku Królewskiego, zamku w Łobzowie i północnego skrzydła zamku na Wawelu, a także wzniósł rezydencję w Ujazdowie.
Zygmunt III Waza zmarł 30 kwietnia 1632 r. w Warszawie. W Warszawie przed Zamkiem Królewskim znajduje się pomnik upamiętniający jego osobę, tzw. Kolumna Zygmunta.
Marek Wróblewski
Bibliografia: Encyklopedia PWN.